İngilizlerin Osmanlıyı Ekonomik Olarak Çökertmesi

 19. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı İmparatorluğu, Avrupa devletlerinin ağır askeri, siyasi ve ekonomik baskıları altında ezilmeye başlamıştı.

 Yunan isyanının sürdüğü 1827'de İngiliz, Fransız ve Rus filoları Navarin'de Osmanlı donanmasını yenilgiye uğratmış, 1828 yılında patlak veren Osmanlı-Rus Harbi'nde Ruslar 1829'da Edirne'yi alarak İstanbul'a yaklaşmışlardı. Bu durum karşısında Padişah II. Mahmut, 1829 yılında imzalanan Edirne Antlaşması'yla savaşa son verdi.

 Ancak Yunanistan'ın bağımsızlık kazanması bazı şartları değiştirdi. Yunan isyanı sırasında II. Mahmut, Mısır Valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa'ya Yunan isyanının bastırılmasına yardım etmesi halinde kendisine Mora Valiliğini de vereceğini vaat etmişti. Yunanistan'ın bağımsızlığı ile bu vaat anlamını yitirdi. Mehmet Ali Paşa'nın Şam Valiliği isteğinin de II. Mahmut tarafından reddedilmesi ortaya Mısır Meselesi denilen problemi çıkardı. Bu kriz esnasında Fransa'nın Mısır'ı tutması, İngiltere'nin ise tarafsız görünümü karşısında Osmanlı, Ruslarla 1833'te bir yardımlaşma ve saldırmazlık anlaşması olan Hünkar İskelesi Antlaşması'nı imzaladı.

 Osmanlı'yı Ruslara kaptırıyor olmanın telaşıyla İngiliz derin devleti, Fransa'yı da yanına alarak anlaşmayı protesto etti. Hatta bir İngiliz donanmasını İzmir önlerine gönderecek kadar ileri gitti. Araya Avusturya'yı sokarak Çar'ı anlaşmadan çekilmeye ikna ederken, diğer yandan Osmanlı'ya Mehmet Ali Paşa ve Rus tehdidine karşı askeri destek teklifi sundu. Elbette İngiltere'nin bu hizmeti karşılıksız olmayacaktı. Bu hizmete karşılık 1838'de Osmanlı, İngiltere'ye yönelik bir nevi genişletilmiş kapitülasyonlar anlamına gelen "Serbest Ticaret Antlaşması"nı (Baltalimanı Antlaşması) imzaladı. Bir İngiliz hayranı olan Sadrazam Mustafa Reşit Paşa'nın da, ölüm döşeğindeki Padişah'ın antlaşmayı imzalamaya ikna etmede önemli rolü oldu.

 İngilizlerin sözde "batılılaşma", "liberalleşme", "gelişme" sloganlarıyla oldu bittiye getirdiği bu antlaşma, gerçekte, Osmanlı'nın yıkımının habercisiydi. Bu anlaşma sayesinde İngiltere, yarı-sömürge haline getirdiği imparatorluğu, çöküşüne kadar belini doğrultamayacağı bir ekonomik yıkımın içine sürüklemekteydi. Baltalimanı Antlaşması'yla, başta İngiltere olmak üzere Batı ülkelerine, kapitülasyonların bile çok daha ötesinde haklar ve imtiyazlar tanındı. Osmanlı Devleti, önce İngilizlerin sonra tüm Avrupa'nın açık pazarı haline geldi.

 Antlaşma, Osmanlı'nın zararına olacak tek taraflı ve bağlayıcı maddelerle doluydu. Bu antlaşmayla, zaten yürürlükteki kapitülasyonlara ek olarak, "Büyük Britanya uyruklarına ve gemilerine" yeni ayrıcalıklar tanınmış ve bu ayrıcalıkların "şimdi ve sonsuza dek süresiz olarak geçerli" olduğu hükme bağlanmıştı. Buna göre, yurt içi ticarette, Türk tüccarlar %12 vergi öderken, İngiliz tüccarlar %5 vergi ödüyordu. Herhangi bir Türk ürünü, İngiliz bir tüccar ya da vekili tarafından ihracat amacıyla satın alınırsa, bu ürünleri satın alan İngiliz tüccar ya da vekili, hiçbir ticari kısıtlamaya bağlı olmayacak ve dilediği gibi davranmakta serbest olacaktı.

 Her açıdan İngiltere'nin çıkarlarına yönelik yaptığı eşsiz katkılar nedeniyle, dönemin İngiltere Dışişleri Bakanı Henry Palmerston anlaşmayı, "Capo d'Opera" yani "şaheser" olarak tanımlıyordu. Bir yandan da İngiliz derin devletinin klasik sahte dostluğu ve ikiyüzlülüğü içinde, alttan alta yıkımın eşiğine getirdiği Osmanlı'yı, "Osmanlı Devleti ticari ilişkilerinde, serbest ticareti, dünyadaki bütün devletler içinde en geniş biçimde uygulayan ülkedir" sözleriyle sırtını sıvazlayarak övmeyi de ihmal etmiyordu. Bugün de İngiliz derin devletinin temsilcilerinden Türkiye veya Türklere yönelik herhangi bir övgü, takdir ya da sözde destek geldiğinde, bu tarihi örneği hatırlayarak, perde arkasında gizlenen sinsi planı görebilmek gerekmektedir.

 Baltalimanı Antlaşması'yla, dış piyasalara karşı gümrük duvarları indirildi ve hiçbir koruma önlemi alınmadan iç ticaretteki tüm ruhsat ve kayıtlar ortadan kaldırıldı. Bu, yabancı rekabete hazır olmayan ve yeni yeni gelişmeye başlayan Türk sanayiine en büyük darbeyi vurdu. Pamuk, ipek, yün ve tiftik dokuma, deri işleme, madencilik, tarım vb. gibi yerli üretime dayalı sanayiler, günden güne zarara uğrayarak can çekişir hale geldi ve sonunda yok oldu. Bir süre sonra bu ürünler işlenmeden, yalnızca çok düşük fiyatlara yabancılara hammadde olarak satılır hale geldi. 1838'den önce yalnızca iç tüketimi karşılamakla kalmayıp yurtdışı pazarlara da ihraç edilen pek çok yerli sanayi ürünü, 1850'lere gelindiğinde neredeyse tamamen ithal edilmekteydi.

 Diğer yandan, dış ticaretten sağlanan vergi gelirlerinin Batılılara sağlanan ayrıcalıklar sebebiyle düşmesi, devlet bütçesinin açıkları ile birleşince, Osmanlı Devleti büyük bir mali krizin içine girdi. 1854 yılında, Kırım Savaşı'nın da getirdiği maliyetlerin altından kalkamayan Osmanlı Devleti, zaten bozuk olan ekonomisini düzeltebilmek amacıyla tarihinde ilk kez dış borç almak zorunda kaldı. İngiltere de, bu borçlanmayı büyük bir iştiyakla teşvik etti. Bunun üzerine Osmanlı devlet yöneticileri, 24 Ağustos 1854 tarihinde, Mısır'dan gelecek vergiyi teminat göstererek, Londra'da Palmer, Paris'te Goldschmidt kurumlarından 3 milyon İngiliz Lirası borç aldı.

 Bu ilk borçtan sonra alınan borçların ardı arkası kesilmedi ve Osmanlı Devleti yıkılana kadar da bu borçlar ödenemedi. 1854'te alınan ilk borçtan 20 yıl sonra Osmanlı Devleti moratoryum ilan ederek iflasını açıkladı. I. Dünya Savaşı'na kadar geçen sürede devlet, 243 milyon Osmanlı Lirası dış borç almış ve toplamda 409 milyon Osmanlı Lirası tutarında dış borç yükü altına girmiştir.

 Bunun sonucunda, İmparatorluğun alacaklıları devletin en sağlam gelirlerine el koydu. Batılı ülkelerin alacaklıları tarafından kurulan Düyun-u Umumiye-i Osmaniye Meclisi, isminden yerli gibi anlaşılsa da, başta İngilizler olmak üzere, Hollandalı, Fransız, Alman, İtalyan ve öncelikli alacaklılar temsilcilerinden oluşan yedi kişilik bir kuruldu. Osmanlı'nın dış borçlarını denetleyen bu kurul, devlet bütçesinin üçte birinden fazlasını oluşturan tütün, tuz, ipek, içki, pul ve av vergilerine el koymuştu. Çünkü bu vergi kalemleri, toplanması en kolay olan ve güvence altındaki vergilerdi.

 İngilizlerin kontrolündeki Düyun-u Umumiye memurları yanlarına jandarmaları alarak köylünün, çiftçinin ürünlerine el koyar ve söz konusu vergileri tahsil ederlerdi. Anadolu ve Ege'de Düyun-u Umumiye memurlarının jandarmayı da kullanarak yaptıkları vergi tahsilatına ilişkin sayısız zulüm vakaları tarihe geçmiştir.

 Osmanlı'yı çöküşe götüren bu borçlar, Osmanlı'nın yıkılışından sonra Türkiye Cumhuriyeti'ne miras kaldı ve ödenmesi ancak 100 yıl sonra, 1954 yılında tamamlanabildi. Oysa İngilizlerle Baltalimanı Serbest Ticaret Antlaşması'nın imzalandığı 1838 tarihinde, Osmanlı'nın hiçbir dış borcu yoktu. İngiliz derin devletinin sinsi entrikaları, Osmanlı'yı hem borçlu hem de dost Rusya başta olmak üzere pek çok ülke ile sorunlu hale getirdi.

 Osmanlı döneminde ilk dış borç, İngiliz derin devletinin oyunları sonucunda İngiltere'ye yönelik olmuş ve bu borçlanma, çöküşün de başlangıcı olmuştur. Osmanlı'ya uygulanan Serbest Ticaret Antlaşması ve bunu kademe kademe takip eden kriz ve iflas süreci; Emperyalist İngiliz derin devletinin tüm dünya ülkelerini yıkımın eşiğine getirmek için uyguladığı sinsi, karmaşık, çok aşamalı ve uzun vadeli planlara en önemli örnektir.